Zingiber officinale Roscoe – imbir lekarski należy do rodziny imbirowate (Zingiberaceae), rzędu imbirowce, kladu jednoliścienne, klasy okrytonasienne. Jest znaną od stuleci rośliną przyprawową, kulinarną, leczniczą i kosmetyczną. Piszą o nim prastare chińskie księgi medyczne, takie jak zielnik Chin Shen-Nunga pochodzący z ok. 2800 r. p.n.e., starożytni pisarze Grecji i Rzymu – Hipokrates, Dioskurides, Pliniusz Starszy. Opisuje również Marco Polo w XI-wiecznych i Paracelsus w XIV-wiecznych księgach leczniczych. Imbir nie występuje w stanie naturalnym, lecz jest uprawiany w klimacie podzwrotnikowym, m.in. w Chinach, Indiach, Brazylii, zach. Afryce i Australii, a rozmnaża się go poprzez podział kłączy.
Imbir jest byliną, osiąga wysokość do 1m. Liście są całobrzegie, lancetowate, ułożone naprzemianlegle. Pędy kwiatostanowe, wys. do 25 cm, pokryte są łuskowatymi liśćmi. Kwiaty grzbieciste, żółtofioletowe, o jednym wykształconym pręciku, tworzą kłosowate kwiatostany. Roślina wytwarza poziome kłącze, dł. 5-15 cm, podzielone na bulwiaste człony.
W lecznictwie wykorzystywane jest kłącze imbiru wysuszone, całe lub rozdrobnione, z korkiem usuniętym całkowicie lub tylko z szerokich, płaskich powierzchni. Kłącze imbiru jest zgrubiałe, mięsiste, bocznie spłaszczone, z krótkimi rozgałęzieniami. Powierzchnia zewnętrzna nieokorowanego kłącza różni się barwą od jasnej do ciemnobrunatnej i jest pokryta korkiem o wyraźnym poprzecznym lub podłużnym prążkowaniu. Kłącze okorowane jest jasnobrunatne o powierzchni zewnętrznej podłużnie bruzdowanej, niekiedy z fragmentami wystających włókien. Przełam krótkowłóknisty, pylący z wystającymi włóknami. Kłącze imbiru to surowiec olejkowy o aromatycznym zapachu i ostrym, piekącym smaku. Według FP XI zawartość olejku eterycznego w Zingiberis rhizoma, powinna być nie mniejsza niż 15 ml/kg wysuszonego surowca. Imbirowy olejek eteryczny jest cieczą o niezbyt silnym, trwałym aromacie, ale pozbawionym jego ostrego smaku. Ma żółtozielonkawą barwę i charakteryzuje się ciepłym, przyprawowo-leśnym zapachem ze słodką, cytrusową, pełną nutą.
Na rynku imbir występuje jako świeże kłącze oraz jako przyprawa suszona i rozdrobniona, popularny jest również jako kandyzowany lub marynowany oraz w postaci konfitur jedno- lub wieloskładnikowych. Ponadto kłącze imbiru wykorzystuje się jako przyprawę do wypieków, w tym chleba i ciast, do marynat, napojów oraz w formie syropu, najchętniej jako jesienna herbatka rozgrzewająca.
Na początku lat 80-tych potwierdzono badaniami aktywność przeciwzapalną, która polega na hamowaniu enzymów COX-2 ([8]-paradol i [8]-szoagol) (bez wpływu na COX-1) i LOX-5 oraz inhibicji wytwarzania prozapalnych cytokin, takich jak prostaglandyny, tromboksan, czynnik TNF-α i interleukiny IL-18. Zapobiega to niszczeniu chrząstki stawowej i ułatwia jej regenerację. Ekstrakty z surowca stosowane są w bólach mięśniowych, zwyrodnieniowych w chorobie reumatycznej i bólach pourazowych. Działanie przeciwbólowe może być związane z oddziaływaniem [6]-shogaolu na białko P włókien afferentnych oraz agonistycznym wpływem gingeroli na receptor waniloidowy VR1, z uwagi na podobną strukturę tych związków do kapsaicyny.
Ekstrakty z kłącza imbiru są wykorzystywane jako remedia digestiva, ponieważ pobudzają wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i żółci. Wykazują również aktywność przeciwbiegunkową z uwagi na silne przeciwbakteryjne działanie olejku eterycznego. Wykazano, że kłącze imbiru hamuje in vivo i in vitro rozwój wielu szczepów bakterii, wirusów i grzybów. Imbir może działać rozrzedzająco na krew i przeciwzakrzepowo poprzez zmniejszenie produkcji tromboksanu. Działanie antyoksydacyjne, hamujące oksydację lipoprotein LDL, obniżanie poziomu cholesterolu, lipidów i glukozy zapobiega możliwości powstawania zatorów w naczyniach oraz skutkuje działaniem przeciwmiażdżycowym. Imbir działa także napotnie i rozgrzewająco.
Przeciwwskazaniem do stosowania kłącza imbiru jest uczulenie czy przewlekłe choroby przewodu pokarmowego, np. reflux żołądkowy, choroby pęcherzyka żółciowego. Istnieje także możliwość wystąpienia interakcji z lekami przeciwzakrzepowymi, ponieważ imbir może wydłużać czas krwawienia. Trudno jest mówić o całkowitym bezpieczeństwie stosowania imbiru u kobiet ciężarnych z uwagi na zbyt małą ilość przeprowadzonych badań .
Imbir jest stosowany głównie jako składnik mieszanek przyprawowych (curry) i jako zapachowo-smakowy dodatek do potraw. Zapobiega też ich zbyt szybkiemu psuciu się. Ekstrakty z kłączy i olejek imbirowy znalazły zastosowanie w przemyśle:
- spożywczym jako corrigens poprawiający smak i zapach;
- farmaceutycznym (leki, środki higieny, antyseptyki);
- perfumeryjnym (kompozycje orientalne i współczesne);
- kosmetycznym (toniki, kremy, szampony, odświeżacze powietrza).
Olejek imbirowy wykorzystywany także jest w aromaterapii do masażu, kompresów i kąpieli w przypadku bólu pourazowego, bólu mięśni, ścięgien, reumatyzmu i przeziębień.
Literatura:
- Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.), 2001, [dostęp 2019-08-10].
- Strzelecka H., Kowalski J.: Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, PWN, Warszawa 2000, 590.
- Kędzia A., Kędzia A.W. i wsp.: Ocena aktywności olejku imbirowego (Oleum Zingiberis) wobec bakterii beztlenowych, Postępy fitoterapii, 2018, 19(2), 92-97.
- Evans W.C.: Pharmacognosy Trease and Evans, 16th Ed., 2009, 289-292.
- Farmakopea Polska XI, PZWL, 2017, 1817-19.
- Góra J., Lis A.: Najcenniejsze olejki eteryczne, cz. I, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, 2012, 117-125.
- Newerli-Guz J., Pych M.: Właściwości przeciwutleniające imbiru (Zingiber officinale Roscoe), Zeszyty Naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, 2012, 73, 28-33.
- Cisowski W., Kowalczyk A., Jamontt J.: Kłącze imbiru – zastosowanie lecznicze oraz składniki czynne, Postępy fitoterapii, 2004, 2, 71-76.
- Matławska I.: Farmakognozja, Akademia Medyczna, Poznań, 2005, 358-359.
- Grys A., Łowicki Z., Parus A.: Właściwości lecznicze imbiru ( Zingiber officinale Roscoe), Postępy fitoterapii, 2010, 1, 42-45.
- EMA, monografia Assesment report on Zingiber officinale Roscoe, rhizoma, HMPC, 2012, [dostęp 2019-08-10].
- Nartowska J.: Imbir lekarski, Panacea, 2008, 3(24), 6-8.
